تاریخچه بهورزی
از سال 1319 هجری شمسی تا سال 1351 چندین تجربه با عناوین طرح تربیت بهدار، طرح سپاه بهداشت، طرح تربیت بهدار روستا، طرح سلسه و طرح رضائیه به اجرا گذاشته شد از میان این طرح‌ها، طرح تحقیقاتی (( نحوه توسعه خدمات پزشکی و بهداشتی در ایران)) معروف به طرح رضائیه که بطور مشترک توسط سازمان جهانی بهداشت و دانشکده بهداشت و وزرات بهداری در روستایی چنقرالوی پل در رضائیه ( ارومیه فعلی) استان آذربایجان غربی در سال 1351 به اجرا درآمد بطور رسمی به عنوان شیوه اصلی گسترش خدمات بهداشتی درمانی پذیرفته شد.
راهبرد اصلی این طرح، تربیت و بکارگیری عوامل غیرپزشک برای ارائه مراقبت‌های اولیه بهداشتی بود. واحدهای ارایه‌کننده این خدمات را خانه بهداشت، کارکنان زن را بهورز و کارکنان مرد را بهداشت‌یار می‌نامیدند. در سال 1356 فقط یک سال قبل از انقلاب، وزارت بهداری، از میان طرح هایی که به اجرا در آمده بود بطور رسمی، طرح رضائیه را بعنوان شیوه اصلی گسترش خدمات بهداشتی-درمانی پذیرفت و تلاش خود را برای اجرای گسترده‌تر طرح در سراسر کشور بکار بست.
در تابستان 1359 مرحوم دکتر سیروس پیله‌رودی که در دوره MPH تحصیل می‌کردند واحدهای فعال طرح رضائیه را در دوره کارآموزی از نزدیک بررسی و در گزارش خود نتایج بررسی را با بیان اشکالات طرح نمودند و تلاش شد با برقراری ضوابط اجرایی مناسب از معایب طرح رضائیه اجتناب شود و پس از اصلاح ایرادات طرح، نسبت به تدوین طرح‌های گسترش شبکه‌های بهداشتی درمانی اقدام گردید.
وظایف مرکز آموزش بهورزی
در راستای تحقق اهداف نظام سلامت در کشور مراکز آموزش و بازآموزی بهورزی با هدف بهره‌مند کردن خانه‌های بهداشت از بهورزان دارای مهارت کافی و آموزش برنامه‌های سلامت به کارکنان تاسیس گردیده‌اند. این هدف از طریق آموزش و تربیت بهورزان قبل از استخدام و بازآموزی آنان، برگزاری کلاس‌های آموزشی بدو خدمت کارکنان ورودی به نظام بهداشتی، مشارکت در آموزش دانشجویان در دوره‌های جامعه‌نگر، مشارکت در ارتقاء برنامه‌های آموزشی و کارآموزی دانشجویان و ساير موارد محقق خواهد شد. مركز آموزش بهورزی واحدی است ستادی و زیر مجموعه مرکز بهداشت شهرستان با فضای فیزیکی مستقل و دارای بخش اداری –آموزشی و بخش رفاهی که کادر آموزشی شامل مدیر مرکز آموزش بهورزی، مربیان بهورزی (کارشناس بهداشت عمومی، بهداشت خانواده، مامایی، پرستاری، بهداشت محیط و حرفه‌ای) و خوابگاه فراگیران بهورزی شامل (اقامتگاه دختران و پسران) می‌باشد که به منظور توسعة امكان آموزش براي گروه‌هاي وسيع‌تر و با كيفيت مناسب‌تر و مشاركت ساير افراد و واحدها از حوزه مرکز بهداشت شهرستان و ساير حوزه‌ها در نظرگرفته شده است .
الف -پذیرش بهورز
ازطریق همکاری با کمیته‌ی پذیرش معاونت بهداشتی و کمیته آزمون دانشگاه و با تشکیل کمیته پذیرش بهورز شهرستان با حضور: رئیس مرکز بهداشت شهرستان، مدیر مرکز آموزش بهورزی شهرستان، کارشناس مسئول گسترش مرکز بهداشت شهرستان، مسئول حراست و مسئول کارگزینی مرکز بهداشت شهرستان به منظور:
1- تعیین روستاهای دارای اولویت از نظر جذب و پذیرش بهورز.
2- بررسی پست‌های بلاتصدی بهورزی و پیش‌بینی خروجی‌های بهورزی در 2 سال آتی با احتساب 30 سال خدمت.
3- اعلام نیاز وتعیین اولویت‌ها به حوزه معاونت بهداشتی و مرکز بهداشت استان و درخواست مجوز جذب بهورز.
4- اطلاع‌رسانی در خصوص پذیرش بهورز بومی در روستاهای مورد نظر و توجیه برنامه در روستاهای اصلی و قمر خانه‌های بهداشت و جلب همکاری مردم، رئیس و اعضای شورای اسلامی، معتمدان محلی، خانواده‌ها و غیره از طریق مراجعه مستقیم مدیر، مربیان و کارشناسان واحد گسترش مرکز بهداشت شهرستان و نشر آگهی در مساجد، خانه بهداشت، مرکز جامع سلامت، اماکن عمومی و غیره برابر دستور‌العمل‌های صادره از سوی کمیته پذیرش معاونت بهداشتی پس از اخذ مجوز و مشخص شدن روستاهای الویت‌دار.
5- جمع‌آوری و بررسی مدارک مورد نیاز داوطلبان، تائید بومی بودن و سکونت در محل داوطلبان، تنظیم پرونده و ارسال اسامی واجدین شرایط به کمیته پذیرش معاونت بهداشتی دانشگاه.
توضیح: در هر دانشگاه و با توجه به مصوبات کمیته آزمون بر حسب شرایط و امکانات دسترسی داوطلبان به اینترنت در خصوص نحوه ثبت‌نام و ارسال مدارک به صورت الکترونیک و یا دستی تصمیم‌گیری و مراتب به کمیته پذیرش شهرستان ابلاغ خواهد شد.
6- همکاری و هماهنگی در برگزاری آزمون کتبی و مصاحبه با توجه به اعلام کمیته پذیرش معاونت بهداشتی و کمیته آزمون دانشگاه.
7- پیگیری دریافت اسامی پذیرفته‌شدگان برای ثبت‌نام و تکمیل پرونده در مرکز آموزش بهورزی
8- فراهم نمودن تسهیلات لازم برای سنجش سلامت فراگیران/کارآموزان بهورزی در زمان ثبت‌نام و قبل از شروع دوره آموزشی.
سایر وظایف مرکز آموزش بهورزي
- تامین امکانات رفاهی دانش‌آموزان (طبق آیین‌نامه)
- اجراي برنامه‌هاي آموزش نظري – عملی و کارآموزي
- ترتیب حضور فعال و مستمر مربیان در کلیه مراحل آموزشی
- برگزاري آزمون‌هاي پایان هر پایه و مشارکت در آزمون نهایی
- برگزاري برنامه آموزشی دوره آموزش ماما-روستا (طبق آیین‌نامه ماما روستا)
- برگزاري برنامه آموزشی دوره آموزش بهورز ماما (طبق آیین‌نامه بهورز ماما)
- تدوین طرح درس روزانه و کلی و چک لیست‌هاي آموزشی
- برگزاري امتحانات هر پایه در طول دوره آموزش
- تامین محیط سالم اجتماعی براي دانش‌آموزان در حال تحصیل و نظارت بر رفتار و انضباط آنان
- بر پایی اردوهاي علمی، فرهنگی، تفریحی دانش‌آموزان بهورزي در معیت مربیان
- اجراي آموزش عملی و کارآموزي کمکهاي اولیه و...... در بیمارستان
- همکاري با فصلنامه بهورزی, جمع‌آوري و استخراج نیازهاي آموزشی بهورزان شاغل از طریق فرم‌هاي نیازسنجی کارکنان جهت ارسال به دفتر فصلنامه
- تهیه و جمع‌آوري مطالب آموزشی مناسب از پرسنل جهت ارسال به دفتر فصلنامه
- طراحی و برنامه‌ریزي و اجراي برنامه‌هاي آموزشی غیرحضوري (از راه دور) بهورزان و برگزاري آزمون فصلنامه بهورز
- تشکیل کمیته آموزش شهرستان (متشکل از رئیس مرکز بهداشت شهرستان, مسئولین ستادي بر حسب مورد، مدیر مرکز آموزش بهورزي ) که به منظور اجراي وظایف زیر صورت می‌گیرد:
1- نیازسنجی آموزشی به صورت متمرکز و بررسی اطلاعات ماندگار از دوره‌هاي برگزار شده پس از شش ماه جهت بهورزان و با همکاري واحدهاي ستادي
2- اعلام نتایج نیازسنجی‌ها به واحدهاي ستادي
3- دریافت نیازهاي آموزشی کارکنان از واحدهاي مختلف مرکز بهداشت شهرستان
4- تطبیق نیازهاي واحدها با نیاز واقعی بهورزان و شرایط موجود
5- برنامه‌ریزي جهت اجراي دوره‌هاي آموزشی با همکاري واحدهاي ستادي
6- نظارت و ارزشیابی کلاسها و کارگاههاي برگزار شده بر اساس چک لیست ( تهیه طرح درس، پیش‌آزمون و پس‌آزمون، نحوه تهیه سئوالات، انتخاب مربی و ...)
7- ارزشیابی دوره‌هاي آموزش در حین اجرا و بعد از پایان دوره به منظور بررسی و تجزیه و تحلیل پیشنهادها و تعیین نارسایی‌ها و ارائه فرم‌هاي لازم جهت رفع نارسائی‌ها و بهبود آموزش
8- تدوین منابع آموزشی از طریق تالیف، ترجمه کتب، مجلات و مقالات علمی
9- مشارکت در برنامه‌ریزي و برگزاري سمینارهاي آموزشی، ارزشیابی آنها و تجزیه و تحلیل نظرات و پیشنهادات شرکت‌کنندگان و انعکاس آن به مسئولین اجرایی
10- بررسی سیاست‌ها و خط مشی‌هاي نظام اداري کشور در زمینه آموزش کارکنان دولت
11- شناسایی استراتژی‌ها و جهت گیری‌هاي آموزشی
12- بررسی و اظهار نظر نسبت به مسائل و مشکلات آموزشی و ارائه طرح‌هاي اجرایی مناسب
13- انجام مطالعات و پژوهش در زمینه برنامه‌هاي آموزشی اجرا شده در سطح آموزش و اجرا
14-بررسی و شناخت نیازهاي آموزشی تخصصی مدیریت و ارائه طرح‌ها و برنامه‌هاي مناسب با همکاري واحدهاي مرتبط مرکز بهداشت
15- تعیین روش و شیوه آموزش با هماهنگی واحدهاي ستادي
16- تامین و پیگیري ایجاد فضا و وسایل کمک آموزشی مناسب
یادآوری: دبیر کمیته آموزش ((مدیر مرکز آموزش بهورزي)) می‌باشد .
17- شرکت درجلسات ادغام برنامه‌هاي جدید و همکاري و مشارکت در اجراي برنامه‌ها و انتقال آموزش‌ها به سایر رده‌ها
* توجه: لازم است جهت برگزاري هر چه بهتر آموزش‌ها با هماهنگی مدیر مرکز از مربیان توانمند در امر تدریس استفاده گردد.
وظایف مدیر مرکز آموزش بهورزی
- سرپرستی امور فنی و اداری مرکز
- تهیه برنامه عملیاتی سالیانه مرکز آموزش بهورزی با همکاری مربیان
- همکاری در تهیه و تنظیم بودجه مرکز و نظارت بر هزینه آن و پیگیری تامین اعتبار مورد نیاز مرکز
- ابلاغ شرح وظایف کارکنان تحت سرپرستی
- پیگیری تشکیل کمیته پذیرش بهورز شهرستان و انجام وظایف مربوط به دبیری کمیته
- برنامه‌ریزی آموزشی با همکاری مربیان در هر پایه آموزشی و نظارت بر اجرای آن
- نظارت بر نحوه تدریس مربیان و کنترل طرح درس روزانه، کلی، چک لیست آموزشی و ارزیابی آموزشی مربیان
- مشارکت در آموزش‌های نظری – عملی و کار آموزی
- نظارت بر طرح سوالات امتحانی و تصحیح اوراق و نظارت بر ثبت کارنامه و معدل‌گیری
- برنامه‌ریزی و نظارت بر نحوه اجرای برنامه‌های امتحانی پایان هر پایه و امتحان نهایی
- فراهم نمودن تسهیلات لازم برای آموزش نظری- عملی و کارآموزی از نظر تامین فضا و وسایل کمک آموزشی با همکاری مرکز بهداشت شهرستان
- پیگیری امور رفاهی فراگیران/ کارآموزان بهورزی
- تشکیل شورای مربیان و تنظیم برنامه مدون برای برگزاری جلسات آن حداقل ماهی یک بار
- نظارت بر رفتار و انظباط فراگیران و کارآموزان بهورزی در محیط مرکز و عرصه‌های کارآموزی با همکاری مربیان
- نظارت برحسن انجام وظیفه مربیان و کارکنان، ارزشیابی سالانه آنان و برنامه‌های ارتقاء شغلی
- برگزاری آزمون‌های ماندگاری اطلاعات جهت ارزشیابی برنامه‌های بازآموزی بهورزان با هماهنگی و مشارکت کارشناسان ستادی مرکز بهداشت شهرستان
- تحلیل نتایج آزمون‌ها و ارائه طرح‌های مداخله‌ای آموزشی به منظور ارتقاء برنامه‌های آموزشی
- برنامه‌ریزی جهت انجام نیازسنجی آموزشی از بهورزان شاغل و مراقبین سلامت و اعلام نتایج به واحدهای ستادی
- انجام وظایف مربوط به دبیری کمیته‌ی آموزش و بازآموزی
- اجرای برنامه آموزش بدو خدمت نیروها با همکاری و هماهنگی با کارشناسان ستادی
- نظارت و ارزشیابی دوره‌های آموزشی در حین اجرا و بعد از پایان دوره به منظور تجزیه و تحلیل و رفع نارسائی‌ها و بهبود و ارتقاء برنامه‌های آموزشی
- تامین منابع آموزشی براساس سرفصل دروس از طریق واحدهای ستادی
- انجام وظایف مربوط به رابط فصلنامه بهورز شهرستان به عنوان یک رسانه در بازآموزی مداوم بهورزان
- برنامه‌ریزی و نظارت جهت برگزاری مراسم بزرگداشت روز بهورز انتخاب بهورزان و مربیان نمونه و اعلام نتایج به مرکز بهداشت شهرستان
- شرکت در جلسات شورای کارشناسی مرکز بهداشت شهرستان و ارائه گزارش پیشرفت برنامه‌های مرتبط با مرکز آموزش بهورزی
- پیگیری تشکیل شورای بهورزی و انتقال مسائل و مشکلات بهورزان به رئیس مرکز بهداشت شهرستان و تلاش در جهت حل مشکلات آنها
- مشارکت در پایش عملکرد کارکنان مراکز جامع سلامت شهری و روستایی به اتفاق تیم کارشناسی
- برنامه‌ریزی و نظارت مستمر بر نحوه عملکرد خانه‌های بهداشت دانش‌آموزی و آموزشی
- ارسال نتایج گزارش بازدید مربیان به مرکز بهداشت شهرستان و پیشنهاد تشویق و تنبیه کارکنان
- مشارکت فعال در کمیته‌های علمی و اجرایی مرکز بهداشت شهرستان
- همکاری با مرکز بهداشت در راه‌اندازی خانه‌های بهداشت آموزشی و دانش‌آموزی
- ارائه نظر کارشناسی درخصوص موارد اداری مرتبط با بهورزان شاغل درصورت درخواست
- مشارکت در پژوهش در عرصه‌های بهداشتی درمانی
- تنظیم برنامه‌های بازدید علمی فرهنگی اجتماعی برای فراگیران /کارآموزان بهورزی و مربیان
- شرکت فعال در اجرای برنامه‌های ادغام‌یافته در نظام شبکه
- برنامه‌ریزی و اجرای برنامه آموزش بهورز ماما و ماما روستا (درمناطق خاص)
- مشارکت در برگزاری دوره‌های کارورزی، کارآموزی دانشجویان علوم پزشکی
- انجام سایر امور محوله زیر نظر مسئول مافوق
وظایف مربیان مرکز آموزش بهورزی
- مشارکت در مراحل پذیرش بهورز
- همکاری با مدیر مرکز در تدوین برنامه‌ریزی آموزشی
- مشارکت در اجرای برنامه‌های آموزشی کارکنان نظام سلامت
- برنامه‌ریزی، اجرا و ارزشیابی دوره آموزش بهورزی بر اساس کوریکولوم آموزشی مطابق فصل سوم آیین نامه
- تهیه طرح درس و چک لیست آموزشی و چک لیست ارزشیابی مهارتهای خروجی فراگیران/ کارآموزان
- حضور فعال در روستاهای اصلی و اقماری به همراه فراگیران/ کارآموزان در برنامه‌های بازدید منازل و مراقبت‌های بهداشتی و غیره و ارائه گزارش به مدیر
- شرکت در اجتماعات روستایی و جلسات شورای بهداشت به منظور توجیه و جلب مشارکت مردم در برنامه‌های بهداشتی
- همکاری در تنظیم مدارک و پرونده آموزشی فراگیران/ کارآموزان و اوراق امتحانی و اسناد
- مشارکت در برنامه آموزش بدو خدمت کارکنان نظام سلامت
- همکاری با مدیر مرکز در برنامه‌های ادامه تحصیل بهورزان (دیپلم کاردانش و ....)
- حضور فعال در جلسات بازآموزی و نوآموزی برنامه‌های جدید نظام سلامت
- همکاری در برنامه‌های بازآموزی از طریق فصلنامه بهورز و مشارکت در برگزاری آزمون‌های فصلنامه
- نظارت بر فعالیت بهورزان فارغ‌التحصیل همراه با تیم‌های کارشناسی مرکز بهداشت شهرستان
- همکاری با مدیر در برنامه‌ریزی و اجرای بازدیدهای علمی، فرهنگی، اجتماعی برای فراگیران/ کارآموزان
- مشارکت فعال در جلسات شورای مربیان و ارائه راه‌حل در مورد مشکلات فردی و آموزشی فراگیران/ کارآموزان و همکاری درحل مشکلات فنی و اداری مرکز آموزش بهورزی
- برنامه‌ریزی و نظارت بر خانه‌های بهداشت دانش‌آموزی و آموزشی
- همکاری با مدیر مرکز در راه اندازی خانه‌های بهداشت دانش‌آموزی جدید
- مشارکت درتهیه منابع آموزشی
- همکاری در برگزاری جشن بهورزی و انتخاب بهورز نمونه
- مطالعه و بررسی پیشرفت‌های علمی به منظور روزآمد کردن مواد آموزشی
- همکاری با مدیردرخصوص مسائل انظباطی و اخلاقی فراگیران/ کارآموزان
- معرفی فراگیران/ کارآموزان به مردم و شورای اسلامی روستا با همکاری مسئول مرکز خدمات جامع سلامت مربوطه
- همکاری در اجرای برنامه آموزش بهورز ماما و ماما روستا در مناطق خاص
- مشارکت در اجرای کارآموزی و کارورزی دانشجویان علوم پزشکی
- انجام سایر امور به پیشنهاد مدیر مرکز
خانه‌هاي بهداشت آموزشی
لازم است هر مرکز آموزش بهورزي 2 تا 5 خانه بهداشت آموزشی براي کارآموزي دانش‌آموزان پایه اول و همچنین آشنا نمودن کارکنان بدو خدمت و کارآموزي دانشجویان در اختیار داشته باشد .
الف) خانه بهداشت آموزشی که با هماهنگی مرکز بهداشت شهرستان انتخاب می‌شود باید داراي مشخصات زیر باشد :
1)حتی‌الامکان نزدیکترین فاصله را با مرکز آموزش داشته باشد.
2)داراي بهورزان و پرسنل شاغل آگاه، مطلع و باتجربه بوده که مدت یک هفته در مرکز نکات لازم را در ارتباط با حضور مربیان، دانش‌آموزان، دانشجویان و نحوه کار آنان فرا گرفته باشند.
3)داراي تجهیزات و وسایل استاندارد باشند (داراي شاخص‌هاي مورد انتظار مناسب باشند).
4)جمعیت بالاي 1000 نفر و داراي حداقل یک روستاي قمر باشند.
5)تحت پوشش یک مرکز بهداشتی-درمانی فعال باشند .
ب) دانش‌آموزان بهورزي پس از آموزش نظري عملی پایه اول کارآموزي خود را به مدت 15هفته زیر نظر مستقیم مربیان در خانه‌هاي بهداشت آموزشی و مراکز جامع سلامت شهري و روستایی آموزشی طی می‌کنند.
ج ) براي انجام کارآموزي دانش‌آموزان بهورزي در پایه اول برحسب ضرورت و امکانات می‌توان از دو روش بیتوته در خانه بهداشت آموزشی و یا تردد بین خانه بهداشت و مرکز آموزش بهورزي استفاده نمود. در صورت اقامت دانش‌آموزان، تجهیزات زیستی و مواد غذایی مورد نیاز باید از طریق مرکز بهداشت شهرستان تامین گردد.
خانه بهداشت دانش‌آموزي
فراگیران بهورزی در پایه دوم برای کارآموزی به خانه بهداشت دانش‌آموزی روستای محل پذیرش خود اعزام می‌شوند که ممکن است قبلاٌ راه‌اندازی شده و دارای بهورز فارغ‌التحصیل باشد در غیر اینصورت لازم است قبل از شروع کارآموزی فراگیر، خانه بهداشت توسط مرکز بهداشت شهرستان تجهیز و راه‌اندازی گردد.
مراکز جامع سلامت روستایی آموزشی
- براي آشنایی با وظایف مرکز جامع سلامت و روند کار در آنها، بویژه نظام ارجاع و برنامه‌هاي پزشک خانواده، ضرورت دارد دانش‌آموزان طبق برنامه و بر اساس نیاز در پایه اول در یک مرکز کارآموزي نمایند.
-تجهیزات این مرکز باید حتی‌الامکان کامل و استاندارد و داراي پزشک خانواده فعال و نیروي انسانی با تجربه و آشنا با نظام شبکه‌هاي بهداشتی باشد .
- باید زنجیره ارجاع بین خانه‌هاي بهداشت تابعه و این مرکز برقرار شده باشد.
مراکز جامع سلامت شهري آموزشی
- به منظور کارعملی در زمینه ایمنسازي و کمکهاي اولیه ( تزریقات، پانسمان، کنترل علایم حیاتی و غیره ....) لازم است دانش‌آموزان مدت یک هفته درپایه اول، کارعملی درس ایمنسازي و کمکهاي اولیه را در این مراکز طی نمایند.
- ارائه ساعات عملی دروس کمکهاي اولیه، مراقبت اطفال، مراقبت دوران بارداري، ایمنسازي در پایه دوم با حضور مربیان صورت می‌گیرد.
- درصورتی که بار مراجعات در مراکز جامع سلامت شهري براي ارائه خدمات کمکهاي اولیه کم باشد می‌توان از بخش اورژانس بیمارستان نیز براي آموزش کمکهاي اولیه استفاده شود.
تسهیلات زایمانی- بخش زایمان و نوزادان بیمارستان
- براي آموزش عملی و کارآموزي دانش‌آموزان زن در پایه دوم آموزشی در زمینه کمک به زایمان طبیعی باید امکان آموزش صحیح آنان در بخش زایمان و یا مرکز تسهیلات زایمانی فراهم گردد.
- در طول دوره کارآموزي هر دانش‌آموز زن باید حداقل در 6-4 زایمان طبیعی به ماما کمک کند.
- ارائه ساعات عملی و کارآموزي ماما روستا و بهورز ماما نیز با حضور مربی مامایی در این مکان‌ها انجام می‌گیرد.( مطابق آئین‌نامه ماماروستا و بهورز ماما).
کارگاههاي بهداشت محیط و حرفه‌اي
براي آموزش عملی بهداشت محیط و حرفه‌اي دانش‌آموزان بهورزي لازم است با هماهنگی واحد بهداشت محیط و حرفه‌اي شهرستان و سایر واحدهاي ارائه خدمت به تشخیص مربی، امکانات لازم براي آموزش در مراکز تهیه و توزیع مواد غذایی، اماکن عمومی، تاسیسات بهداشتی آب و فاضلاب و کارگاه هاي کار با حضور مربی فراهم گردد.
ستاد شبکه، مرکز بهداشت شهرستان و بیمارستان
به منظور انجام کار عملی آشنایی با نظام ارائه خدمات بهداشتی درمانی لازم است دانش آموزان به اتفاق مربیان به بازدید از این فضاها بپردازند.